El-Asr - Zanimljivosti

Farmacija, nauka koju su utemeljili muslimani

Farmacija je bila nauka koja je mnogo privlačila pažnju muslimana. Gustav Lubon kaže: “Nauku o farmaciji možemo bez imalo sustezanja pripisati muslimanima. I možemo reći da je ta nauka pravi arapsko-islamski izum.” (Gustav Lubon, Civilizacija Arapa, str. 494) Lijekovima koji su bili poznati prije njih dodali su brojne lijekove koje su izmislili i napisali su prve knjige o ljekovitim biljkama. (Dželal Muzhir, Hadaratul-islami ve eseruha fit-terekkil-ilmi, str. 306)

Muslimanski učenjaci napisali su nešto slično leksikonu ili enciklopediji sa rječnikom naziva raznih biljaka, na arapskom, grčkom, sirskom, perzijskom i berberskom jeziku, te rječnikom u kojem su objašnjeni nazivi prirodnih lijekova, dakle lijekova koji nisu umjetno sastavljeni od raznih komponenti.

Najznačajniji doprinos muslimana u ovoj nauci predstavlja uvođenje sistema inspekcije i nadzora za lijekove. (Dželal Muzhir, Hadaratul-islami ve eseruha fit-terekkil-ilmi, str. 312) Dakle, u vrijeme vladavine Me’muna (170. – 218. h.g. / 786. – 833. god.) došlo je do zabrane proizvoljnog bavljenja farmacijom i ova oblast medicine stavljena je pod nadzor države. Na ovaj korak vladara Me'muna navele su mnoge prevare samozvanih farmaceuta koji su tvrdili da imaju lijekove za sve bolesti. S obzirom na to da bolesnici nisu poznavali vrste lijekova, tim farmaceutima uspijevalo je da bolesnicima daju bilo kakve lijekove i na bilo koji način. Zato je Me’mun naredio da se uvede ispitivanje povjerljivosti farmaceuta. Nakon njega je Mu'atesim (179. – 227. h.g. / 795. – 841. god.) naredio izdavanje licenci za rad u oblasti farmacije onome za koga se utvrdi da je povjerljiv i da ima znanje. Tako je farmacija ušla u opći sistem inspekcije koji se zatim proširio u raznim dijelovima Evrope za vrijeme Fridrika Drugog (648. – 607. h.g. / 1210. – 1250. god.). Riječ '‘muhtesib'’ (inspektor) u izvornom arapskom obliku i danas se koristi u Španiji.

Max Mayer Hoff kaže: “Studije o farmaciji koje su napisane u ovom vremenu ne mogu se prebrojati. Te studije su bile o prirodnim lijekovima koji nisu (umjetno) sastavljeni od komponenti, a najpoznatiji autor tih studija je Ibnul-Bejtar, ili su bile o sintetičkim lijekovima... Ibn Bejtar je napisao knjigu o prirodnim lijekovima. Sabrao je i proučavao razne vrste biljaka i lijekova na obali Sredozemnog mora, u Španiji i Siriji. U svojoj knjizi opisao je hiljadu i četiristo vrsta ljekovitog bilja i uporedio ih je sa opisom više od sto pedeset arapskih učenjaka. To je bio plod duboke studije i preciznog zapažanja i širokog znanja. On je jedan od najvećih učenjaka koji su na arapskom pisali o biljkama.” (Mebhasut-tibb, menšurun fit-turasil-islamijji bi-išrafi Arnold, str. 485)

U pripremi biljaka i sintezi (sastavljanju lijeka) muslimanski farmaceuti koristili su nove načine, a neki od ovih načina koriste se i danas. Neki od tih načina su:

● destilacija: odvajanje tekućine;

● amalgamiranje: miješanje žive sa drugim metalima (živa je hemijski element koji u periodnom sistemu elemenata nosi simbol Hg, to je metal koji se na sobnoj temperaturi nalazi u tekućem stanju);

● sublimacija: mijenjanje čvrste faze u gasnu, a nakon toga ponovo u čvrstu bez prolaženja kroz tekuću fazu;

● kristalizacija: izdvajanje čvrste otopljene tvari iz otopine;

● cijeđenje.

Učenjak Er-Razi prvi je koristio živu za sastavljanje kreme, a ovo istraživanje primijenio je na majmunu.

U oblasti farmacije doktori muslimani došli su do brojnih značajnih otkrića: prvi su sjeme kafe opisali kao lijek za srce, a plod kafe (mljevena kafa) kao lijek za upalu krajnika, proljev i upaljene rane; ukazali su na to kamforovo drvo poboljšava rad srca; dodavanjem soka od limuna, narandže ili dodavanjem cimeta i karanfila ublažili su jačinu nekih lijekova; otkrili su neke protuotrove koji se nekad sastavljaju od nekoliko desetina ili stotina lijekova; poboljšali su sintezu opijuma i žive; koristili su travu i opijum i druge stvari za anesteziju. (Vidjeti: Ulemaul-arabi ve ma eatavhu lil-hadara, str. 27-28, od Ferdija Tufana)

Sasvim je očigledno da su učenjaci muslimani imali veliku ulogu u postavljanju temelja farmacije, u njenom razvoju i proširivanju. Napisali su zasebna djela o farmaciji tako da je ona postala prava nauka.

(Izvor: Dr. Ragib es-Serdžani, islamstory.com)

Muslimani i hemija

Prije islamske civilizacije hemija nije bila ništa više od neuspjelih pokušaja da se jeftini metali pretvore u zlato ili srebro. U tim pokušajima oslanjalo se na razum i logičko rezonovanje, a ne na naučnu metodu zasnovanu na eksperimentu i opservaciji. Hemija je ostala u takvom stanju sve dok se nisu pojavili učenjaci iz reda muslimana koji su postavili preciznu naučnu metodu. Dakle, u procesu dolaska do naučnih činjenica u ovoj nauci koristili su naučni eksperiment, zapažanje i razum. Tako je nastala nauka o hemiji sa svim pravilima i osnovama. Džabir ibn Hajjan (umro 200. h.g. / 715. god.) bio je prvi učenjak koji je utemeljio ovu nauku, tako da je ova nauka vijekovima u Evropi bila poznata kao ‘'vještina Džabira’'. Džabir je uveo eksperiment kao temelj istraživanja i smatra se prvim koji je naučni laboratorijski eksperiment učinio dijelom naučne metodologije istraživanja. Dakle, on je bio prvi učenjak koji je u istraživanje uveo eksperiment i preciznost u opservaciji, na kojima se temelji eksperimentalna metoda istraživanja.

Will Durant je rekao: “Skoro da bi se moglo reći da su muslimani izumili hemiju kao jednu od nauka. Jer muslimani su uveli preciznu opservaciju i naučni eksperiment i brigu o nadgledanju rezultata na polju u kojem su se Grci – shodno onom što znamo – ograničili na industrijsko iskustvo i nejasne pretpostavke. Muslimani su izumili ‘alembik’ (kotao za destilaciju, ova riječ je arapskog porijekla i koristi se u našem jeziku) i ovako ga nazvali. Analizirali su, hemijskom analizom, bezbroj materija i napisali su knjige o raznim vrstama kamena. Napravili su razliku između kiselina i alkalija (alkalija je riječ arapskog porijekla, to je baza, lužina koja se rastvara u vodi) i istražili su materije koje im naginju.” (Kissatul-hadara, 13/187)

Džabir ibn Hajjan neosporno se smatra utemeljiteljem ove nauke i on je najpoznatiji učenjak musliman koji se bavio istraživanjima u ovoj oblasti. Napisao je mnoge knjige od kojih su mnoge prevedene na latinski. Te knjige su dugo vremena ostale najpovjerljiviji izvor za hemiju. Sadržavale su mnogo hemijskih sastava koji prije nisu bili poznati. To je razlog zašto su njegove knjige postale predmet istraživanja poznatih zapadnih učenjaka, kao što su: Kup, Berthollet, Kraus i Holmyard koji je prema njemu pravedno postupio i stavio ga na vrh hemičara. Holmyard je uklonio sumnje oko Džabira koje su iznijeli nepravedni učenjaci. Sarton je smatrao da je Džabirovo djelovanje označilo početak jednog novog perioda u islamskoj civilizaciji.

Er-Razi (preselio 311. h.g – 923. god.) je proučavao knjige Džabira ibn Hajjana i svojim radom dao veliki doprinos hemiji. U uvodu svoje knjige ‘'Tajna tajni'’ (Sirrul-esrar), Er-Razi kaže: “U ovoj knjizi pojasnio sam što su pisali stari filozofi Dimus, Hermes, Aristotel i što je pisao Halid ibn Jezid i moj učitelj Džabir ibn Hajjan. Ali, knjiga također sadrži i neke dodatke koji su potpuno novi. Moja knjiga sadrži znanje o tri glavna ogranka: o lijekovima, instrumentima i eksperimentima.” (Prenoseći od Alije b. Abdullaha iz Ravaiul-hadaratil-arabijjetil-islamijjeti fil-ulum, str. 277)

Općenito gledajući, muslimani su otkrili najvažnije osnove hemije. Neki od njihovih najvažnijih izuma su: nitrična kiselina (srebreni premaz), sulfurična kiselina, hidrocijanična kiselina (premaz prije pozlate), srebreni nitrat, živin hlorid, kalij-karbonat, natrij-karbonat, željezni sulfid.

Otkrili su: alkohol, potašu, amonijak, arsen, antimon i alkaloide. Ovaj naziv za alkaloide u drugim jezicima se koristi u izvornom arapskom obliku ‘'alkali’'. (Vidjeti: Donald R. Hill, Nauke i tehnika u islamskoj civilizaciji, prijevod na arapski Ahmed Fuad Baša, str. 126-120)

Oni su ovu nauku koristili za medicinske tretmane i proizvodnju lijekova. Bili su prvi koji su proširili sintezu lijekova i metalnih preparata, rafinaciju metala. Također su bili prvi koji su raširili razne sastojke i otkrića koja su osnova mnogim modernim proizvodima, kao što su: sapun, papir, svila, bojilo, eksploziv, štavljenje kože, ekstrakcija mirisa za parfem, proizvodnja čelika, struganje metala... U svom eksperimentiranju oslanjali su se na razne instrumente i hemijska sredstva, kao što su: kotao za destilaciju i vaga koja je bila veoma bitna za ustanovljavanje srazmjera između materija i težine. (Vidjeti: Muhammed Sadik Afifi, Tetavvurul-fikril-ilmijji indel-muslimine, str. 159)

(Izvor: Dr. Ragib es-Serdžani, islamstory.com)