Cjelokupno učenje islama koje je zasnovano na Objavi i prožima sve sfere čovjekovog života, stojeći pred savremenim izazovima, treba da ponudi intelektualnu paradigmu i osvijesti praktičnu svijest muslimana. Jedan od izazova s kojima se susreće savremeni svijet, a koji svoje uzroke i korijene ima daleko dublje jeste pitanje ekološke krize. Onog trenutka kada su vodeće sile prešle na antropomorfističko gledište svijeta, odnosno da je čovjek u središtu svega, tada se na prirodu počelo gledati kao na izrabljivačku robu, koja služi jedino i eksplicite da zadovolji sve čovjekove pohote.
Pitanje ekologije od krucijalne je važnosti i ima sponu sa znanošću, religijom, moralom, filozofijom i drugim znanostima, i ovo je jedno od pitanja čija razrada od strane islamskih pravnika i mislilaca može ponuditi kvalitetan odgovor, pridonijeti cjelokupnom razvoju civilizacijskog toka i zauzeti lidersku poziciju u svijetu. To sve treba biti prožeto visokim stepenom pobožnosti i na takav način treba pristupiti rješavanju ekoloških problema.
Jezičko i terminološko značenje
Ekologija potječe od grčkih riječi oikos (dom, prebivalište) i logos (nauka, znanje, spoznaja).
Udžbenička definicija ekologije glasi: Ekologija je nauka koja proučava odnose u prirodnim kompleksima živih bića i životne sredine, tj. nauka o uzajamnim odnosima organizama i njihove žive (biotičke) i nežive (abiotičke) okoline. (Rifet Škrijelj, Avdo Sofradžija, Esad Maslić, Biologija za četvrti razred opće gimnazije)
Pored ove definicije, navest ćemo i definiciju koja uz navedeno obuhvata i savremeno propitivanje ekoloških problema: Ekologija je nauka koja proučava rješenja koja su živa bića realizovala, na različite načine, u vezi sa problemima koje je spoljašnja sredina postavila živim bićima i koja su ona morala riješiti kroz svoju evoluciju da bi u tim konkretnim sredinama mogla opstati. (Slađana Đorđević i Daniela Cvetković, Ekologija kao naučna disciplina)
Sa islamske strane gledišta, terminološki ovu nauku nazivamo “fikhul-bie”, što bi značilo razumijevanje prirode (okoline) ili islamsko ekološko pravo. Riječ “fikh” znači razumijevanje, a označava nauku koja se bavi pravnim odnosima prema Stvoritelju (ibadat) i prema ljudima (muamelat). Riječ “bietun” označava: povratak, spuštanje, svraćanje, nastanjivanje u mjestu, uvođenje, pripremanje. (Ragib es-Serdžani, Zaštita okoliša sa aspekta islama)
Nastanak ekologije
Nastanak ove nauke i onoga šta ona sa sobom nosi možemo sagledati sa dva aspekta. Jedan od njih jeste da sagledamo kada se ekologija počela pojavljivati u literaturi. Njemački zoolog Ernest Heckel termin ekologija spominje 1866. godine u svom djelu Opšta morfologija organizma. Međutim, i prije njegovog definiranja ekologije nailazimo da su se predmetom izučavanja ekologije bavili i drugi autori, samo što nisu koristili taj naziv. Među njima su Ričard Bradli, Aleksandar fon Humbolt, Čarls Darvin koji je i napisao značajnu knjigu za oblast ekologije Porijeklo vrsta i dr. (Teo Ristić, Snežana Komatina, Uvod u ekologiju)
Drugi aspekt je da pogledamo kada se ukazala, odnosno intenzivirala potreba za izučavanje problema koji su nastupili kao posljedica čovjekovog negativnog djelovanja. Tako, naprimjer, Perković navodi da, kako smo na to već ukazali, riječ “ekologija” potječe iz 1866. godine, ali “ekološka era” nastupa nakon što je u pustinji Novog Meksika izvršen prvi atomski test, kada je “priroda” (Allahovom dozvolom, a ne ateističkim shvatanjem prirode) uzvratila čovjeku, koji ju je nekontrolirano počeo iskorištavati. Onog trenutka kada je čovjek ovladao tehnikama kako da u što većem kapacitetu iskoristi prirodu, u tom omjeru su se pojavile i mnoge klimatske promjene. (Marinko Perković, Ekološka svijest – imperativ sigurne budućnosti)
Razvoj ekologije
Pregledom historijskog dosjea bilo koje nauke, uviđamo da su se one evolutivno razvijale, shodno potrebama vremena, zainteresiranosti naučnika i slično, dok neke nauke, naravno dožive i svoju stagnaciju, jer se dalje ne razvijaju. U sljedećim crticama ukratko ćemo predstaviti razvoj ekologije kao nauke.
Iako je ekologija mlada nauka, možemo uočiti nekoliko faza njenog razvoja. Među osnovne faze spada: proučavanje životne sredine pojedinih vrsta; proučavanje ekosistema, proučavanje međusobnog utjecaja ekosistema; proučavanje biosfere i proučavanje položaja i uloge čovjeka u biosferi. Možemo konstatirati da je razvoj ekologije tekao uporedo sa degradacijom prirode. (Slađana Đorđević i Daniela Cvetković, Ekologija kao naučna disciplina)
Pored toga što se ekologija na vlastitom planu razvijala, ona je i u dodiru sa ostalim naukama direktno ili indirektno utjecala na razvoj određene nauke. U prvom redu, ekologija je inkorponirana u biologiju, da bi kasnije proširila svoj domet i bila predmet i drugih nauka, kao što su ekonomija, fizika, hemija, sociologija, pedagogija i druge, a nama je cilj u sljedećim radovima dovesti ekologiju u vezu sa islamom.
Sa islamske tačke gledišta, iako se ekologija pod ovim imenom razvila kod nemuslimanskih autora, to nikako ne isključuje činjenicu da su određena pitanja postavljena i imaju svoje izvorište još u prvim godinama pojave islama. Izvori kao što su Kur’an i sunnet univerzalni su za svako vrijeme i mjesto, tako da su i ova pitanja bila postavljena u svom načelnom obliku. Mnoga od njih razvijali su i razrađivali islamski pravnici, a neka su i ostavljena za današnji period, jer u to vrijeme nisu bili zastupljeni ekološki problemi s kojima se suočava savremeno društvo.
Obrađivanje zemlje, odnos prema živoj prirodi, odnos prema životinjama i čovjekovim generalnim principima i odnosima prema prirodnim bogatstvima, pitanja su koja nisu tretirana u jednoj zasebnoj cjelini, koja je danas okarakterizirana kao “pravo prirode” ili “islamsko ekološko pravo”, već u pojedinačnim znanostima. Naprimjer, imam Buhari u svom Sahihu navodi hadise u poglavlju “Obrađivanje zemlje” i ovo ekološko pitanje biva predmetom hadiske studije, zatim dolaze komentatori koji do u tančine razmatraju ove hadise i komentiraju ih, te to biva predmetom hermenautike hadisa (komentiranja hadisa ili šerha). Islamski pravnici koriste se ovim hadisima i donose pravne zaključke, te onda to biva predmetom fikha, odnosno u ovom slučaju islamskog ekološkog prava. Pitanje namjesništva (hilafeta) na Zemlji i spone sa tevhidom, bavi se nauka “akida – islamsko vjerovanje”, te je stoga pitanje čovjekovog odnosa prema prirodi moguće razmatrati i sa ove tačke gledišta. Oni ajeti koji direktno ili indirektno govore o ekologiji, okolišu, biljnom svijetu, životinjama, prokomentirale su stotine različitih komentatora (mufesira) Kur’ana, te je i s te tačke gledišta data razrada ekologije kao nauke. Ni u nauci o edebu – moralu nisu izostavljana pitanja koja bismo mogli povezati s onim što današnja ekologija opetuje.
Kroz historiju djelovale su i islamske institucije koje su se bavile oživljavanjem neiskorištene zemlje, mnogobrojni rezervati, vakufi koji su se brinuli o različitim ekološkim pitanjima (npr. zaštita životinja), a posebno mjesto zauzimaju i dva harema (u Meki i Medini). Institucionalno tumačenje u vidu ministarstva za okoliš održalo je svoju prvu konferenciju u Džeddi (Saudijska Arabija) od 10. do 12. juna 2002. godine. Usvojena je Islamska deklaracija koja je definirala islamski stav o održivom razvoju, te pozvala da se poštuju ljudska bića i pravne norme koje tretiraju odnos prema okolišu. (Nedim Begović, Ka islamskom ekološkom pravu)
Prema knjizi Uvod u ekologiju, smatra se da je prvi autor koji je pisao o ekologiji na području bivše Jugoslavije bio Josip Pančić, koji je živio od 1814. do 1888. godine. Napisao je nekoliko knjiga od kojih su: Zoologija, Mineralogija i Geologija. Iz domena socijalne ekologije preteča balkanskim autorima bio je Mustafa Pruščak koji je 1740. godine napisao djelo Risale fi-rahme ve eš-šefeka ala al-halk (Poslanica o milosrđu i sažaljenju naspram životinja). Nijaz Šukrić preveo je ovaj traktat na bosanski jezik 1987. godine.
Na bosanski jezik prevedeno je nekoliko knjiga koje sa različitih aspekata tretiraju pitanja ekologije, a neke od njih su: Zaštita okoliša sa aspekta islama (Himajetul-bieti fil-islam), Ragiba es-Serdžanija, koju je preveo Afan Latić; Susret čovjeka i prirode (The Encounter of Man and Nature The Spiritual Crisis of Modern Man), S. H. Nasra, koju je preveo dr. Enes Karić; te doktorska disertacija dr. Orhana Jašića Bioetička problematika u publikacijama Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini od 1945. do 2012. Nabrojat ćemo i zanimljive članke domaćih autora: “Ekologija je čedo islama”, Amira Durmića, “Ka islamskom ekološkom pravu”, dr. Nedima Begovića, “Osnovi i temelji ekologije u filozofiji islamskog učenja”, dr. Sulejmana Topoljaka, “Tewhid, ibadet i šerijat kao prirodni čovjekov ambijent”, dr. Muamera Zukorlića, i “Islamski religijski osnovi za svjetsku ekološku etiku”, dr. Dževada Hodžića.